Internt referansenummer: Bok-07. april-2020
Kilde:
GAMLE BYGDEVEGEN
FINNSKOGFORTELLINGER
Av: ÅSTA HOLTH
FORLAGT AV
ARTHUR ROSÉN AS
OSLO 1944

Det vart jul i Nikkila

NB! Bildet er kun et illustrasjonsbilde, og er malt av Edvard Munch.

Elden knittra og levde under takka i Nikkila-kokhuset. Ei stor, sterkbygd gjente forma flatbrøddeigen med øvde hender på bakstebordet, kjevla ut, rulla på brødstikka, rulla av stikka att på takka – kjapt, ledig. Litt brunt hår stakk fram under det kvite skautet som var knytt i nakken slik at snippane stod ut som to venger. Kjoleermene var tulla høgt opp over eit par tjukke sterke armer. Ho hadde svarte, sterkt bøygde bryn over grå auger, ei sterk hake med eit rundt hol. Ei ven gjente, Birgit Johannesdotter.

Vika før jul – like brått om for alt og alle i Nikkila, frå eldtungene under takka til Kaisa, Nikkila sjøl som svinta over tunet med forte steg.

Kaisa skulle bort i kokhuset og sjå om Birgit vart ferdig med flatbrødet idag – det var så myu å gjera så ein treng vera på to stader om gongen, minst. Men det var da fælt til bråk med Birgit i dag? Kaisa hørde på lang lei kor ho dunka brødemnene i bordet, sparka vedskier unda seg med foten, ramla og skramla med alt ho tok i.

Kaisa steig inn.

– Det var fælt som du driver?

Birgit stod med raude flekker på kjakane og tennene i underlippa og kjevla på, som om brødemnet var nå ho ville ta livet av.

– Er det nå som itte er rektig? freista Kaisa.

Men gjenta snudde seg for å legge brødet på takka og svara ikkje.

– Hørde du dårlig nytt da du var hem din i går, kanskje?

Da skalv det ut av Birgit med ho snudde seg og såg på matmora:

– Je fekk veta håkke som var far min!

Kaisa fata etter bordkanten, knea veikna under henne.

– Så, du fekk veta det. Ja ja, Birgit…ja…

Så rette ho seg.

– Når gæli skulle vera — så var det full like bra, håkke det var? Ho såg på Birgit og venta medhald. Birgit var uhuggeleg å sjå på.

– Håkke som helst – berre itte han! Je går her i frå, gjer je. Kaisa stod litt og gnudde fingrane sine. Så strauk ho Birgit ned over armen og sa mildt:
– Det går full itte an å vera så uvettug.

Ho gikk mot døra. Der snudde ho seg og sa med vanleg mål:

– Det får vera nukk brød med det du bakar i dag. I morrå lyter vi steipe jus. Og så sku vi mangle kvitvasken – og tappe ølet – og det er så myu så håst rår’n med alt!

Ho svinta inn att, lita og rådlaus.

Det var nå sautalgen ho laut leite fram og skjera opp. Og så bomullsgarnet til veiker… Men at detta skulle komma nå – dette ho hadde grudd for kvar dag sia Birgit kom til Nikkila. Kaisa seig ned på vedkassa i kjøknet med hendene på knea. At detta skulle komma. Gamal synd som hemna seg. Gamal synd som hadde vøri gjømt og næsten glømt i tjugu år. Fram att i dagen skulle det… Nei – sautalgen og veikegarnet – og kvitvasken og alt ho hadde å gjera. Ho reiste seg fort og fann bunykjulen. Birgit burde aldri ha kommi hit til Nikkila. Men ho var nå frå husmannsplassen dommes, og den næraste dei hadde å gå til ein gong dei trong, hjelp i ein bråhast. Sia vart ho, og nå kunne dei ikkje unnvera henne. Nikkila utan Birgit var like utenkelig som Nikkila utan Kaisa, sjøl. Betre sonekone kunne ikkje komma til gards. Men før ho kunne bli det laut Kaisa gå ein veg så tung – herre Jumala hjelpe henne.

Birgit baka. Sommetider draup ei tåre ned på bordet, sommetider tok sinnet henne. Kvifor hadde ho ikkje fått visst det før, kven ho var dotter åt? At ho var fødd lenge før mor hennes gifte seg med Skinnfell-Jossi, det visste ho nok, men ho hadde da alltid heldt han for å vera far sin. At mora ikkje tenkte seg at det kunne vera fårleg å la henne vera uvitande om dette? At ho ikkje tenkte så langt som til vesle-Nikki Nikkila? Før nå?

Vesle-Nikki kom inn med eit vedfang, slengte det frå seg i muren. Birgit stod med ryggen til han og gjorde seg hard. Nå ville han snart komma og ta henne over armane bakifrå. Alldri det nå meir! Ho kjevla i fullt sinne.

– Fælt så brått om! sa Nikki.
– Har du itte anne å gjera, enn å stå der og gleine! beit Birgit.

Nå vart Nikki forundra.

– Hå er det på ferd?
– Ingen ting. Pass arbe ditt, Nikki bror.

Så kom ho bort og såg nøye på han.
– Er vi like tru? Nei, du likner itte på far, du.
– Men hå er det du tuller om, jinte?
– Det er berre det, at du er nukk itte den fyrste Nikkilaguten som gjer hanabein åt husmannsdøttra.

Nikki tok så smått til å skjønne. Han stirde tomset på Birgit som heldt på:

Han hadde drag til den kanten far din au!

Ho snudde og flytte på brødet utan å vita om Nikki var kvit i ansiktet.

– Du juger!
– Juger mor mi, så juger je!
– Je skal spørja far!
– Gjer det – gjer det! sa Birgit i så lei tone at han tykte han laut slå henne.
– Je undres om mange systrer er så glad i bror sin som je!

Det var det beiskeste Nikki hadde hørt nån gong. Han vart reint rådlaus og drog seg mot døra.

– Det går full itte an å vera så sint, sa han spakt.
– Gå før je slår deg med brødstikka! sa Birgit. Det var reint matleitt å sjå ein diger kar så opprådd!

Ho arbeidde att på spreng, rudde kring seg, flytte på gryter og skulidunker. Det gikk så ledig for Birgit, ho hadde armkrefter som ein kar. Men da Nikki var vel ute, sette ho seg ned på vedhaugen, krølla seg ihop med hugu i armane og var berre ei lita gjente som ikkje visste si arme råd.

Kva gale hadde ho gjort? Ho hadde freista å vera ei bra gjente stødt. Det hadde vøri kroken på døra, det; lørdagskvelden som andre kvelder. Til Nikki. kom. Og når ho nå var så glad i Nikki at det ikkje fans anna i heile verden… Nei, ho hadde ikkje gjort nå gale. Det var mor som hadde gjort gale. Og faren – når dei tagde og næsten glømt i tjugu år. Fram att i dagen skulle det, til det var for seint.

– Du får passe deg så du itte slepper Nikkilaguten bortåt deg, hadde mora sagt i går kveld. Det er best du får veta det – at du er systra hans.

Omlag slik hadde ho sagt. Og Birgit hadde søtti stiv utan ord og med berre ein tanke: Det er godt det er mørkt så mor itte ser meg i ansiktet. Og mora hadde pusla med sitt og skjønte ingen ting.

Birgit fôr opp. Det lukta brent brød. Her satt ho og glømde brødet! Ho tørka auga sine med forklæet. Ein fekk full ikkje bera seg slik!

Det kom ei lita kvinne inn i kokhuset. Pulsu, køna etter Halteguten. Ho gikk og fekk litt i gardane slik føre jul. Ho tigga ikkje, folk ga henne likevel. Det var leit for Pulsu, stakkar. Folk ville nødig ha henne i arbeid, for da hadde ho den stygge ongen sin med seg. Ho hadde ein gut som var halt og oppingomme og mollet, folk trudde han var byting. Det var vel Jumalas straffedom fordi ho hadde lagt seg med ein som hadde seld seg til puken. Men ellers likte dei Pulsu. Ho førde seg stille og fint; og kunne ha vøri ven om ikkje synd og sorg hadde gjort ansiktet hennes gamalt før tida.

– Du driver og bakar, sa Pulsu. Ho tala dårleg norsk.
– Je meiner pilta har gretti? Er den skærv?
– Det er alltid nukk å gråte for, sa Birgit.
– Så me’n er ong – nin.

Så loga det opp i auga hennes, det var så mørke, levande auger.

– Men ein får gå vegen som er bleka ut, og itte sjå til nån kant!

Pulsu gikk vegen som var bleka (blinka) for henne, ho. Utan å klaga, enda alle måtte skjønne kor tong den vegen måtte vera.

Kaisa kom med matbrett åt Birgit. Knuppkaffe på blank kopparkjel.

– Je såg du kom, Pulsu, så je tok med ein kopp åt deg og. Nå får du eta her med Birgit, så får du komma innom kjøknet før du går.

Det sa så myu som at Kaisa ville pakke ihop nå åt henne.

– Monda kosti Jumala, Kaisa!

Kaisa gikk inn att til dei mange arbeid som ropte på henne. Ølet, lefsa, reine felder til sengene, pussing og skuring. Birgit og Pulsu åt. Pulsu snakka lågt og mjukt med sitt syngjande mål. Ho forstod all ting, Pulsu. Ho forstod nok kvifor Birgit hadde raude auger. Ei vakker gjente på ein gard og gardguten vaksin – nin! Og Birgit roa seg. Ein fekk gå vegen som var merka opp for ein.

– Kosti Jumala kaffeta! – og så får je gå att, je.

Piga itte grete. Livet er nukk vond, men kuolema kom¬mer stødt for tile. Monda, kosti ja farvel, piga!

Karane var tile oppe juleftas morgon og hogg juleveden. Dei stod og hogg i lyset frå ein liten tyrueld. Nå ville vesle-Nikki spørja far sin. Han hadde grudd seg kvar dag til dette, og sett det ut gong etter gong. Men nå skulle det fram. Dei var toeine, og det var passe mørkt.

– Er det så at Birgit er – lausonge?

Han ville sagt «er dotter di», men endra på det i siste liten.

– Ja, ho skal nukk vera det.
– Er det sant at du er far hennes?

Det var best å gå rett på.

– Hæ! Håkke seier det?
– Det er sant?

Det nytta ikkje å ljuge i auga åt vesle-Nikki nå.

– Det er nukk så. Håkke det da er som grev i gamle ting.

Øksa åt vesle-Nikki sokk djupt i hoggestabben. Så strauk han rett i frå med han les ei lang stygg lekse som tok til med fan og slutta med opp og ned i helvette.

Det var sant. Birgit og han var syster og bror. Og Birgit gikk rundt bleik og stiv med auger som fekk han til å fryse. Berre ho ikkje gjorde seg nå.

– Je går i Kørtilamp, hadde ho sagt.

Nikki hadde freista roa seg med at Kørtilamp hadde lagt seg, isen var snart halve alna tjukk. Men det var andre måter. Kven visste kva ho kunne finne på.

Nikkilagarden var ferdig til å ta imot jula. Lysestakane av messing og tinn var blankpussa, alt som kunne skine i huset, det skein. Golv og benker og bord var beinkvite, Birgit hadde tatt såpe og sand på bartvugua og brukt kreftene. Det var brød og lefse i store stabler på stabburet, sylte, rull og pølse. Øl i kjellaren, hundre fine kvite talglys på loftet. Ny halm og reine felder i alle sengene. Tørbjørk og tyru i peisroa. Spurven hadde fått kornband, og talgtita sitt brett med talg og fleskesvor på ein stake utafor kjøkenglaset. Fyst krøtter, sia, folk, var ordtaket åt Kaisa Nikkila. Berre nå kveldstel-let var gjort unda i fjøs og stall kunne folk gå tilbords.

Birgit var ferdig med å fôre og mjølke, men tøygde tia ut i fjøset. Den som slapp å gå inn. Ho klappa og kjælte Pienikki og Mustikki og Piniænen. Piniænen heitte så fordi ho var så lita — som ei bi. Og ei heitte Harakka fordi ho var svart og kvit som harakka. Birgit sette seg på krubbekanten og strauk den svarte blanke halsen til Mustikki.

– Hå slags jul skal detta bli, kua mi!

Og tårerne tippa og draup ned i fanget. Nei, ein fekk ikkje vera så uvettug, ho fekk gå inn nå, dei venta. Ho tok ein tjyrubutt med harelabb i frå hylla, gikk ut og stengde godt etter seg. Så måla ho ein tjyrukross over døra. Det var ikkje berre gode makter som var ute og fôr julenatta. Kunne ho berre verja seg sjøl og med stål og tjyrukross, tenkte ho. Men det var ikkje dei usynlege som var verst mot små menneskjebån, dei var verst mot kvarandre. Og den dei var mest glad i gjorde dei mest vondt. Endeleg gikk ho inn. Bordet var ferdig. Kaisa gikk rundt og lendte lys og sette i vindauga så jule engelen skulle sjå å finne til gards. Ho hefte gardinet tilside så det ikkje skulle slenge bort i logen. Berre nå vesle-Nikki ville komma frå stallen, fælt som det drog ut med alle i kveld. Ho gikk til døra og ropte.

– Sett dø berre, svara vesle-Nikki, nå kommer je!

Han såg gjennom glaset at dei andre hadde sett seg til bordet. Og så såg hån nå som gjorde han kald all i gjennom. Det er så, at når ein ser inn gjennom glaset julekvelden når dei andre har sett seg til bords, så vil ein sjå den som er feig sitta utan hugu. Og der sat Birgit, og han såg bryst og aksler og hals, men hugu såg han ikkje for gardinet som hang skrått over ruta. Visst var det berre gardinet, men det var fælsleg likevel. Han flytte seg litt, og nå såg han ansiktet hennes, men det var nifst det og, for det var kvitt og stivt og livlaust. Han var viss om det: Birgit kom til å gjera ende på seg.

Kaisa såg kor bleik han var da han kom inn, men sa ingen ting. Ho gjorde seg sine tanker. Det var synd om dei onge. Så bad ho velkomen tilbords i Jesu namn.

Høgstnattes gikk dei til ro. Da hadde dei vaka inn jula. Men maten skulle stå på bordet til morgonen, og lysa skulle brenne heile natta. Vesle-Nikki vart att i stugua, med mor si da dei andre hadde gått og lagt seg. Ho skulle skifte lys i stakane før ho gikk. Da fortalde han om varslet. Og at han og Birgit hadde vøri kjærester.

– Je veit det, renka, sa ho stilt. Men at Birgit er feig skal du itte tru – så når det berre var gardinet. Tenk kite meir på detta i kveld. Legg deg berre, Nikkirenka. I morrå skal je tala om nå åt deg.

Det var klart for henne at ho hadde berre ein ting å gjera. Men ikkje før ho hadde tala med stor-Nikki om det.

Han var i senga da ho kom inn i kammerset.

– Har du lagt merke til onga? spurte han. Han hadde nok gått og tenkt på det same som ho om dagen.

– Ja stakkar, sa Kaisa. Og så fortalte ho det same som vesle-Nikki hadde fortalt. Om gardinet og alt. – Det var kanskje eit varsel?
– Ja håkke veit?
– Vi får full stelle så dom får’nan?
– Ja. Elles blir det full så gæli så.

Kaisa gikk rundt til alle med kaffe på senga juledags-morgon. Det var riktig kaffe, ikkje knupp, sia det var jul – og ein liten dram til.

– Nå skal du vera glad, Birgitpiga – det er jula.

Og så kom den tyngste stunda i livet åt Kaisa Nik¬kila. Ho og vesle-Nikki var aleine i stugua. Ho sat og klemde hendene hardt i fanget sitt, enda rykte det i dei. Slik hadde ho søtti ein gong for tjugu år sia. Det var da stor-Nikki bad henne bli kona hans. Og ho laut svara at da laut han ta på seg å vera far åt ein onge som ikkje var hans. Stor-Nikki hadde lova det, og ingen av dei hadde angra nån gong.

Nå stod det på ny ein Nikki Nikkila framfor henne og venta. Men denne gongen var det myu verre. Ho skulle fortelja sonen sin, ervingen til Nikkila, at han var lausonge.

Ho var stø i målet, men tala seint og med mange opphald, som om det leitte på.

– Du er itte son åt Nikki, og itte bror åt Birgit. Je hadde deg førut. Men det er det berre Nikki og je og presten som veit. Så de får gifte dør da…

Og Nikki ville gråte og le – ta mora i armane og bera henne. Men slikt gjorde ingen i Nikkila, ingen på heile Finnskogen. Ho sat så lita og gamal som han aldri hadde sett henne før, han laut gi henne eit kjærteikn, det største som vart nytta der i garden: Han strauk henne nedover armen. Ville ha sagt nå, takka, men fekk ikkje fram eit ord.

Stor-Nikki stod i tunet og såg etter Birgit som gikk til stabburet. For ei gjente! Stor og rank, og brysta bar ho med seg der ho gikk – nin! Ho var dotter hans, ho der. Og når dotter hans vart svigerdotter hans og kjerring i Nikkila, så kunne det vel ikkje stort betre bli? Og gubben humra for seg sjøl og gikk inn med same vesle-Nikki ‘drog mot stabburet med lange stig.