Kilde
FOLKELIV I SETESDAL
Av Svein Hovet
Rune Forlag
Trondheim 1969

Dei som har vore med på, eller kan henda berre sett på ljostrefiske
frå stranda, vil seint gløyma den merkelege stemninga som ljostrebåten
skapte gjennom haustkvelden. Det vesle blafrende tyribålet ute på det
mørke vatnet, var som ljosstrålar frå ein anna verd. Skuggar og
skapnader levde både ute på vatnet, og inne på strande. Lange stunder
kunne det vera så stilt at ein berre høyrde dei små åretaka frå
rormannen. I Otra
med stryk og straum måtte han stadig ro for å halda båten på plass.
Annleis kunne det vera lenger nede i dalen der elva lage fjord. Der
kunne det ofte bli takande stilt når ljostremannen speida mot botnen
etter fisk som kom gliande inn i ljosringen.

Men brått kunne stilla bli broten av at ljostrejarnet susa mot botnen.
Det skrapa og skure mot sand og stein når mannen klemde til for å få
jarnet inn i fisken. Og gjekk det som det skulle, vart straks etter ein
glinsende og sprellande aure vippe opp i båten. Om då ljostremannen
hadde oppdaga fleire fiskar på botnen, skunda han seg med å få fisken
av jarnet, og få det på plass nede i vatnet att. Det galdt om å ta
fisken etter kvart som han kom inn i ljosringen. Der vart han liksom
trollbunden av ljoset, og stod urørleg til ljostrejarnet var tett innpå
han.

Ljostrefiske er eit gammelt og velkjent fiske i Setesdal. Det gjekk for
seg seint på hausten, første og fremst i Otra. Men hadde in båt i eit
fjellvatn, kunne ein også freista fisker der. Det måtte vera nokolunde
slett og fin botn, og ikkje for djupt vatn. Det var aure og bleka som
vart fiska på den måten, og det kunne mange gonger takast retteleg
storfisk med ljostrejarnet. Men det står ikkje til å nekta at det også
var snart gjort å misse fisk, og det var verre. For den fisken som kom
seg fri, hadde ofte store sår etter ljostrejarnet.

Ljostrebåten var ein vanleg robåt, og mannskapet laut vera på minst to
mann, ein til å ro, og ein til å stikka fisken. Utstyret var i grunnen
ikkje meir enn eld og ljostrejarn. Framme i stamnen på båten var det
sett opp eit stativ med ei jarngrind på toppen, og oppi i denne grinda
kveikte ein elden som skulle lokka fisken inntil båten. Som brensel
vart nytta fedt tyrived, det var lettast å få til å brenna. Men den
laut vera småhoggen og godt tørr. Ljostrejarnet
hadde 6 – 8 tindar med kvasse mothakar opp for spissen, og  skaftet var
4-5 meter langt. Det lange skaftet stod som ei lita mast over det
rykande bålet. Om det var på grunn av djupna at ein skulle ha så langt
skaft, skal vera usagt, det ville iallfall vera svært vanskeleg å
stikka fisk på så mange meters djup. Derimot laut ein nok i visse høve
tøya seg eit stykke unna båten, når ein fekk auga på ein fisk som stod
i utkanten av ljosringen, og då kunne det koma vel med at ein hadde
langt skaft.

Mannen med ljostrejarnet låg på kne framme i stamnen, det lange våpnet
sitt heldt han i høgre handa, eit stykke ned i vatnet, ferdig til å
stikka den første fisk som måtte syna seg. Det var elles han som haddee
kommandoen over rorkaren, og gav ordre når båten skulle fløttast til
høgre eller venstre, fram eller tilbake. I elvar med strie stryk var
det slett ikkje så lett å halda båten på plass.

Men han som låg der i stamnen med ljostrejarnet sitt, var i stadig
spenning. Ved sida av den rykande tyrielden stirde han ned i det
løyndomsfulle vatnet etter fisk som måtte koma innanfor ljosringen. Men
også for dei som stod inne på stranda og berre såg på, var dette
spennande, for i kvar augneblinken kunne det henda noko ved
ljostrebåten. Men han som låg der med ljostrejarnet i handa, sa lite om
det han såg, han hadde nok med å stira og leita. Følgde ein godt med i
rørslene hans, kunne ein likevel merke når noko skulle hende, då glei
det lange skaftet lydlaust nedover i vatnet, han hadde fått auga på ein
fisk og søkkte jarnet til ei viss høgd over botnen, sikta så godt inn,
og stakk til. Det gjorde eit rykk i båten, og han som rodde skjøna at
nå måtte ikkje båten fløtta seg. Det lange ljostreskaftet vart ståande
og dirre når jarnet nådde botnen, for mannen støytte hardt til, det
galdt om å få fisken godt inn på, tindane. Det røynte hardt på taket
når fisken skulle dragast opp. Råka jarnet på midten av fisken, fekk
han arbeida fritt med både sporden og symjeuggane, og då var det slett
ikkje liketil å ta opp ein stor fisk.

Sjølsagt kunne det gå galt iblant, slik at fisken sleit seg fri, og då
var det trist når ein visste at han hadde så store sår at han ikkje
kunne leva. Verst var det når botnen var ujamn så ein ikkje kunne få
skikkeleg tak på fisken. Når mannen med ljostrejarnet hadde fått tak i
ein retteleg rugg, og så mista fisken nett når han skulle vippa den inn
i båten, ja då kan ein vel ikkje venta at han sa noko vakkert! Men det
han sa, høyrde berre han som rodde – og kan henda nokon av dei som stod
inne på stranda og følgde med.

Det var slett ikkje berre for moro at folk dreiv med ljostring, for dei
fleste kom fisken vel med i hushaldet. Men noko lettvint fiske var det
slett ikkje, det kunne mange gonger vera slitsamt nok, ikkje minst for
han som låg der på kne med ljostrejarnet. Rett som det var kom den
sterke tyrirøyken i augo så, det svidde både vondt og lenge. Det var
best om kvelden var heilt still, så røyken steig rett til vers. For
tett innved elden måtte han vera, han som skulle stikka fisken, og
samstundes skulle han halda elden ved lag, så han ikkje slokna.

Når fleire ljostrebåtar var ute på ein gong, og det hende rett som det
var, så kunne det bli både lått og rop å høyra frå ljostrebåtane. Ja,
kan henda ein eller annan song ei vise og, så, det ljoma i dei fjella
som ingen såg på denne tid. Og for dei som stod inne på land og følgde
med, var det eit vakkert syn med alle dei små tyribåla som lyste
gjennom haustnatta.