Internt referansenummer:B-24.01.2014
Kilde: GLYTT FRA ULVIK – SKJEMT OG ALVOR
Forfatter: JØRGEN BERGO
Prenta i Voss Prenteverk AA, Voss
Voss 1982
Forleggjar: Hans Bergo
ISBN 82-90451-00-8
Klikk her for å lese ”Føreordet”
Klikk her for å lese en «mini-biografi» om Jørgen Bergo

 

Slit og truskap

Drengen fortel

Då eg var ung — det var i tjue-tretti-åra — bar eg på ein draum, eg som alle andre unge. Eg ville ut. Eg ville ikkje slite for framande for ei skarve drengeløn som ikkje rakk til sko og klede…

Så å seie alle reiste ut. Berre jordakarane var att. Og så eg, og eit par stykke til…

Somme drog til Amerika, somme til sjøs, — andre lånte seg pengar og drog ut for å lære noko. Men dei høgare skulane var berre for dei rike. Slik var det til etter freden i 1945. Då tok det med kvart til å betre seg for dei unge. Likevel — ein og annan vanta tiltak. «Dørstokkmila var dryg», sa folk. Somme vart gåande som dreng all sin dag. Eg var ein av dei.

Eg byrja i teneste på ein gard den våren eg var konfirmert. Eg var på det sekstande året…

Bonden eg var hjå låg etter dei andre med onna, og eg høyrde kjerringa masa om mange ting som skulle gjerast.

Og husbonden svara:

— «Me mao vel fao noko tao denne drengja-traven òg» …

Det var i mai eg byrja. Då låg alle vintermøka i damhuset, og gjødsel¬vatnet rann ut gjennom døra.

Eg hugsar godt første arbeidsdagen.

Husbonden kom med vass-sele og to store sinkbøtter. Eg skulle bere ut gjødselvatnet som stod langt oppetter veggene. Eg var lite budd på slikt arbeid, og skorne mine lak…

Den dagen fekk eg ein fotavask som eg minnest. Om kvelden vaska eg føtene, sokkar og skor i bekken og fetla gnagsåra så godt eg kunne. — Likevel fekk eg ei kjensle av at eg hadde gjort forlite…

Dagen etter bar det til å køyre ut møka. Eg var åleine om det. Husbonden «hadde anna å gjere». Det varte nokre dagar, og trælar og vassblemmer voks, og rygg og lemmer verkte, men her var det inga kjære mor, våronna skulle og måtte gjerast. Dei andre var ferdige, – dei var alt i ferd med åkeren. Det fortalde kjerringa ved bordet til kvart mål…

Når damhuset var tømt, bytte vi arbeid. Husbonden tok over hesten for å køyre ut landet – flytande gjødsel – eg fekk breie møka…

Ein får ikkje så snart vassblemmer av å halde i taumane, men å breie møk dag etter dag tek hardt på magemusklane. Men med kvart så hardna no likevel huda og musklane fekk trening.

Han ser på meg og smiler:

Anten du trur det eller ei, – eg breidde all møka åleine. Om kvelden kom husbonden med hest og harv, – det vart lange dagar, ja…

Så kom vi til åkeren. Og noko av det tyngste der er «å ta reine».

Dei som er unge i dag, veit ikkje kva dette er, så la meg forklare det:

I brattlendt åker vil alltid molda dragast nedover, og når ein pløgjer, velter plogen jorda nedover, difor må ein kvar vår køyre noko jord opp at i øvre kant av åkeren. Dette kallar ein å ta reine. Er dei to, står gjerne den eine i høgt med kjerrehjula og løyser jorda med greip eller spade, den andre står gjerne nede i f6ra. Dette er mykje tyngre, og mellom likemenn var det vanleg at dei byttest om dette. Men det vart her som elles i arbeidet – drenger og husmenn fekk det tyngste…

Når det galdt heilt unge – dei kalla dei umagar – var dei billegare når det galdt løn, men i arbeidet var det få som kom det i hug…

Eg fregar meir om dette og han seier:

– Det var så vanleg at drengen alltid tok det tyngste, at ein gådde det ikkje, seier han.

Eg spør etter døme.

Tja, seier han. Det kunne vere mange ting å minnast. Mangt kunne kome på som dei bad ein hjelpe med – ut over vanleg arbeidstid, men eg kan aldri hugse vi fekk så mykje som takk for det. Det verste med denne kjerringa var at ho ikkje unte arbeidsfolka maten. Ho var det vi den tida kalla «pinsnytta»!

Så ler han og held fram:

Eg la merke til at husbonden alltid var først til bords, før dei andre. Han var komen eit godt stykke i matmålet då vi kom til, og då var nok dei beste stykka borte.

Når fata var tome, kunne kjerringa spørje:

Er de mette?…

Eg tagde. Det same gjorde ungane. Vi trudde vel alle at ho hadde ikkje meir.

Men ved kveldsbordet låg det gjerne ein godbit etter middagen på fatet til husbonden – som eit vitnemål om ei «snill» kone…

Om litt held han fram:

— Så var det dét, òg at tenesta var berre sommarhalvåret. Om vinteren måtte vi få oss akkord på vedhogging, dra på fiske eller gå heime.

Likevel — før eg slutta om hausten, ville han eg skulle love å kome att våren etter.

Først lyt eg overleve vinteren, sa eg. — Til våren vert det alltid ei råd. Eg tenkte med meg sjølv at det må no finnast likare folk å slave for—  

Og det gjorde det?…

Ja. Der eg tok plass neste gong, var ei husmor som unte alle vel og som kunne lage god mat. Ho sat ikkje med glyrne auga og spurde om ein ville har meir, ho auste opp fulle fat og sytte for mat i rett tid. — Kva det tyder for svolten ungdom er det vel ikkje alle som skjønar i dag…

Og kva med husbonden?

— Han var real på mange vis, men han kunne og vere ein stor stakkar. Men — du veit det låg i tida det å utnytte andre. Og drengen løyste av husmennene…

Her var det far og son, men tungarbeidet fall på meg. Eg leste, sonen køyrde, eg breidde, sonen harva, — eg stod i åker-reina dagen lang —med far og son, ein på kvar side…

Slik var det òg i skogen. Og eg kan fortelje deg at 10 —12 timar i eitt, og i kulde, snø eller regn, det er hardt både for mann og hest.

Likevel — det verste var utnyttinga av tenarar utover rimeleg arbeidstid. Det kunne vere å leite opp bortkomne beist på kveldstid eller helg, — det kunne vere å dra lange vegar for å ha ku til okse, — det kunne vere høybering og mykje anna.

Dei tok det for å vere så sjølvsagt at vi gjorde det eller var med på det, og at det var ikkje takk verdt. — Men — det var vel slik husmennene hadde det…

– Har du mange vonde minne?

Han ser fort på meg og seier stilt:
– Å – ein del…

Eit døme?

Han tenkjer seg om og seier:

Det var ein hest som trødde på fotabladet mitt med full tyngd og med kvasse grevskor. — Skoen var full av blod då eg kom til gards…Han teier, og eg ser det går innpå han — etter alle år…

Så held han fram:

Då eg kom heim, stod husbonden og kona festkledde, — dei skulle i selskap.

Dei såg blodet på golvet og spurde om eg hadde gjort meg noko. Eg fortalde kva som hadde hendt.

– Ta av deg, sa han.

Eg gjorde det. – To tær var blå og skamtrakka, neglene var borte og eit ope sår blødde. Han kjende etter om beina i fotabladet var heile, så sa han:
Du må snu hesten frå og ikkje mot garden når du spenner for… Så spente han hesten for staskjerra og køyrde i selskap…

Han gnid klamme hender på bukselåra, – det ser ut som det gjer vondt å minnast dette.

Om litt seier han roleg:

Men eg trur nok, at hadde det vore eit dyr på garden som var kome til skade, så ville han ha gjeve seg tid til å stelle såret…

Var du ikkje til lækjar?

Eg stelte det sjølv – så godt eg kunne. Dette var ein laurdag. Måndagsmorgonen stilte eg til arbeid klokka seks. – Ingen spurde om foten. Men det var blod i skoen kvar kveld den første veka. Eit par tær var nokså vanlaga, så eg har minne om det enno…

– Du må ha vore ein hardhaus av dei sjeldne, seier eg.

Å nei, seier han. Eg var heller ein tufs. Dei andre kom seg ut, eg vart gåande her. Eg hadde ein draum, eg og, men eg makta aldri å realisere han. Eg hadde mist trua på meg jølv.

Har du andre minne, fregar eg.

Han smiler og seier:

Du skal få ei soge til – den verste…

Det hende seg ein stad eg var dreng, at lommeboka til husbonden vart borte. – Dei fortalde det ved kveldsbordet.

Eg ansa ikkje stort på det før eg kom på rommet mitt og såg at nokon hadde rota der. Millom anna hadde nokon granska lommeboka mi. Først vart eg sint, så sint at eg pakka tølene mine. – Så gret eg meg i søvn…

– Reiste du ikkje?

– Nei…

– Sa du noko?

– Nei. Men eg slutta når året var ute…

– Kom boka til rette?

– Ja. – Han hadde slengt trøya av seg bak løa. Der var boka – med alle pengane urørde…

Han ser på meg med ein sår smil.

– Er du bitter, spør eg.

Han dreg på herdane:

– Kva hjelper det?  

– I min ungdom var det tronge og vanskelege tider, men folk trong likevel ikkje vore så smålege som dei ofte var.

– Var alle like små?

– Nei, — å nei, eg har vore hjå gode folk og. — Verkeleg gode folk. Dei finst!

Hadde bonde og industriherre og alle som driv med arbeidsfolk vore viljuge til å dele litt meir før, så hadde kanskje ikkje krava vore så harde i dag…

Husmannen var nøgd når han fekk ete seg mett, dei som stiller krava i dag, vert aldri mette før dei får munnen full av mold.

Slik sluttar han forteljinga si. Han sit på aldersheimen og ser med dimme augo ut over fjorden. Så nikkar han og seier, — det er som han svarar på tankane mine:

– Eg har det godt no. Eg har fred i hugen og det er det beste som kan hende menneske i min alder…

H.B.